”Ja Bogufał… zatwierdziłem kościołowi w Górze…”

Pierwsza informacja o istnieniu wsi Góra w dokumentach biskupa poznańskiego Bogufała II.

Mała wieś Góra, położona na styku dawnych szlaków w centralnym punkcie Polski, w okolicach tętniącego życiem Czerska po raz pierwszy pojawia się w dokumencie biskupa poznańskiego Bogufała w 1252 roku. Z dokumentu dowiadujemy się, że parafia w Górze istniała już od dawna i obejmowała tereny w promieniu około 20 kilometrów po obu brzegach Wisły, obejmując między innymi Mniszew i Warszewice. W kolejnych latach parafia stała się znacznym ośrodkiem duszpasterskim, wspierając administracyjne i gospodarcze centrum w Czersku, o czym świadczą hojnie nadawane odpusty i przywileje.

Z rąk do rąk

Góra została sprzedana biskupowi Stefanowi Wierzbowskiemu przez Mikołaja i Konstantego Górskich oraz Annę z Cieciszewskich Niemirzynę.

Szlachecka rodzina Leszczyców zwanych później Górskimi,  posiadała znaczny majątek, ale że dzieci było w niej wiele, wkrótce dobra zostały podzielone a dzieła zniszczenia Góry dopełnił potop szwedzki i najazd Węgrów. W pobliskiej Warce doszło w 1656 roku do bitwy, zaś przegrane wojsko szwedzkie z setkami rannych schroniło się w Czersku, który opuszczając zdewastowano. W  zemście za zabrane przez Polaków łupy wrogie armie paliły i niszczyły wsie i osady na swojej drodze. Taki los spotkał także Górę. Wieś należała wtedy do braci Mikołaja i Konstantego Górskich oraz do Anny z Cieciszewskich Niemirzyny, wdowy po magnacie Konstantym Achacym Niemirze. Góra została więc sprzedana biskupowi poznańskiemu, Stefanowi Wierzbowskiemu z rodu Jastrzębców w 1666 roku. Zazwyczaj kiedy sprzedawano wieś chłopi przechodzili z rąk jednego pana do innego, nadal wiodąc żywot, przepełniony ciężką pracą i obciążeniami feudalnymi. Tu stało się inaczej. Wierzbowski bowiem był wizjonerem, próbującym stworzyć ze zniszczonej wsi ośrodek religijny, zbudowany na wzór Jerozolimy. Nielicznych mieszkańców czekały więc zmiany, ciężka praca ale i niepowtarzana szansa by z pańszczyźnianego chłopa stać się mieszczaninem w budowanym od podstaw, niezwyczajnym mieście.

Mazowiecka Jerozolima

Przywilej lokacyjny nadany przez Michała Korybuta Wiśniowieckiego – Nowa Jerozolima miastem.

Biskup Wierzbowski chciał tchnąć w nabytą wieś nowe życie. Był człowiekiem majętnym a wielu wpływowych znajomych, ludzi Kościoła i świeckich, mogło zobaczyć w tej inwestycji szansę nie tylko na zysk ale też na odrodzenie duchowe uciemiężonego wojnami XVII wieku narodu. Bliskość Warszawy, budowa polskiej Jerozolimy dla Mazowsza – na tamte czasy była to atrakcyjna wizja rozwoju okolicy, którą biskup Wierzbowski zaczął wcielać w życie. Podjął decyzję o sprowadzeniu do miasta przedstawicieli zakonów: dominikanów i bernardynów (franciszkanów obserwantów) dla działalności kaznodziejskiej, duszpasterskiej i do obsługi pielgrzymów, pijarów do prowadzenia szkoły, dominikanki do prowadzenia wieczystej adoracji, oratorianów-filipinów, komunistów oraz marianów: pustelników i duszpasterzy. Patrząc na współczesny układ przestrzenny miasta, twórcą założenia urbanistycznego musiał być architekt znakomity. Wyznaczył on miasto na planie krzyża, dostosowując jednocześnie ten układ do warunków naturalnych, tworząc jednocześnie przestrzeń dla obiektów budowanych na wzór Jerozolimy. Tak powstały Syjon (z Wieczernikiem), Ogrójec (za miastem na wschodzie), dom Piłata (obecnie Kościół „na Górce”), Betlejem (Dom Pomocy Społecznej), Kalwaria (zachodnia część miasta), domy Annasza, Kajfasza, Heroda…I choć ich umiejscowienie nie odpowiada do końca oryginałowi, jednak  rozmach prac mógł budzić podziw, tym bardziej, że być może tajemniczym architektem był sam mistrz Tylman z Gameren.

Wzdłuż obecnej ulicy Kalwaryjskiej, wtedy około trzykrotnie szerszej niż obecnie, zbudowano stacje Drogi Krzyżowej, przy których pielgrzymi, licznie przybywający do miasta, kontemplowali Mękę i Śmierć Pana Jezusa. Pozostałości figur z Drogi Krzyżowej i licznych kaplic rozsianych po całym mieście można dziś podziwiać przy Wieczerniku na Mariankach. Miasto rozkwitało a król Michał Korybut Wiśniowiecki w lutym 1670 roku nadał mu prawa miejskie na prawie magdeburskim z własnym sądem, radą, prawem do działalności gospodarczej rzemieślników i kupców, dwoma dniami targowymi w tygodniu i czterema jarmarkami w roku.

Nadchodzą dominikanie

Pojawienie się zakonu dominikanów

Początkowo Zakon Kaznodziejski miał otrzymać kościół budowany na Syjonie, gdzie także znajdował się tzw. Dom Maryi. Zabudowania, przeznaczone do zamieszkania przez około 30 zakonników szybko okazały się nieodpowiednie ze względu na odległość od głównej osi miasta, co utrudniało sprawowanie obowiązków religijnych. Dominikanie otrzymali nową siedzibę, po której obecnie trudno szukać śladów.

Miejscem dla wspólnego spotkania byłą sala Wieczernikiem zwana…

Budowa Wieczernika na Mariankach.

Wieczernik na Mariankach początkowo przeznaczony był dla sióstr dominikanek, jednak później przeniesiono je do klasztoru po dominikanach. Wieczernik był prosty, ubogi w formie i taki do dziś pozostał. Twierdzi się, że mógł on stanowić budowlę prowizoryczną, tymczasową.

Pijarzy – ślub nauczania

Pojawienie się pijarów i początek ich szkoły.

Wierzbowski, dbając o edukację młodych, zbudował kolegium z 29 salami sypialnymi, czterema salami wykładowymi i jasną, nowoczesną kaplicą. Dziś znajduje się tam Dom Pomocy Społecznej.

„Nie potępiaj grzeszników…”

Powstaje dom zakonny Marianów, założony przez ojca Stanisława Papczyńskiego

Marianie są ostatnim zakonem osadzonym w Nowej Jerozolimie, ale za to przetrwali w mieście do dziś. Ich założycielem jest Ojciec Stanisław Papczyński, początkowo kształcący się w kolegium pijarskim, by w końcu założyć własny zakon z siedzibą w Nowej Jerozolimie.

Komora solna w Górze Kalwarii

Królewska komora solna istniała w Górze Kalwarii od II połowy XVII wieku aż do II połowy XIX wieku. Komory solne stanowiły swoistą sieć gospodarczą z rzeszą zatrudnionych w niej urzędników. W komorze solnej w naszym mieście urzędnikiem takim był np. Wojciech Dymowski. Pisarz zwany także nadzorcą był zazwyczaj szlachcicem a jego funkcja była zaszczytna i dochodowa. Komora solna mieściła się na styku obecnej ulicy Księdza Sajny i Świętego Antoniego, która jest jedną z najstarszych ulic w mieście.

„Pusto, głodno, lecz pobożnie. Rozwalone przez połowę O miasto wielkopiątkowe!”

Śmierć biskupa Wierzbowskiego, początek upadku religijnego charakteru miasta.

W 1687 roku zmarł założyciel Nowej Jerozolimy  biskup Stefan Wierzbowski ale charakter miasta nie ulega zmianie: mieszkańcy wykonują swoje obowiązki, pielgrzymi przybywają by uczestniczyć religijnych obrzędach. Kres wyjątkowemu charakterowi miasta kładzie jednak zaraza dżumy i wojna północna 1700-1721, w którą wciągnął całą Rzeczpospolitą król August II Mocny, a która wpłynęła na dramatyczny także innych polskich miast, miasteczek i wsi. Przetaczające się fale obcych wojsk, co za tym idzie zabójstwa, grabieże oraz głód i bieda doprowadziły do nieodwracalnych zmian.

Morowe powietrze…

Epidemia dżumy.

W trakcie tej epidemii, przywleczonej przez uciekinierów z Warszawy,  zanotowano śmierć około 300 mieszkańców, jednak duża część zmarła bez możliwości pochówku i opatrzenia sakramentami, stąd dane są niepełne.

Budowa kościoła

1756–1759 – budowa kościoła Niepokalanego Poczęcia NMP z fundacji Marszałka Franciszka Bielińskiego.

Początki Ger

Żydzi osiedlają się w Górze Kalwarii.

Po politycznych burzach czasów saskich do Góry zaczynają przybywać Żydzi. Choć nie mogą tu zamieszkać, prowadzą wymianę handlową z mieszkańcami, co sprzyja ekonomicznemu rozwojowi miasta i okolic. Jest także grupa Żydów (ponad 20 osób) którzy zdecydowali się na konwersję i przyjęcie chrztu w kościele katolickim. Wraz z osadzeniem tu jednostki gwardii królewskiej Augusta II pojawiają się także innowiercy, gdyż Saksonia była państwem protestanckim. Nowa Jerozolima zdecydowanie zmienia charakter, otwierając się na nowy rozdział swojej historii.

W 1806 roku Żydzi wynajęli od miasta plac, wokół którego rozpoczęli budowę domów, zaś spis z 1817 roku podaje liczbę 332 Żydów. W kolejnych latach stanowią już większość mieszkańców miasta, które też coraz częściej nazywane jest Górą Kalwarią a przez żydowskich mieszkańców Gur lub Ger. Tymczasem do Góry Kalwarii zaczynają docierać zwolennicy nowego ruchu w łonie judaizmu, jakim był chasydyzm. Żydzi osiedlali się w części miasta wyznaczonej dziś ulicami Strażacką, Ks. Sajny i Pijarską a  gmina żydowska rozrastała się budując synagogę i mykwę. Potężny rozwój wspólnoty judaistycznej nastąpił zaś z chwilą sprowadzenia się do miasta cadyka – duchowego przywódcy chasydyzmu.

5. Bateria Artylerii Pieszej Lejbgwardii Cesarskiej

1819–1830 – stacjonowanie 5 Baterii Artylerii Pieszej Lejbgwardii Cesarskiej

3. Pułk Ułanów Królestwa Kongresowego

1831-  3. Pułk Ułanów Królestwa Kongresowego

Ratusz

Budowa ratusza według projektu Bonifacego Witkowskiego

Jatki

Budowa kramów (jatek) przy ratuszu

Cadyk, rabin, nauczyciel

„ Dobrze jest słuchać słów Mistrza” (przybywa cadyk Icchak Meir Rothenberg Alter.)

Pierwszym cadykiem przybyłym do Góry Kalwarii był Icchak Meir Rothenberg (Alter). Był on uczniem wybitnych cadyków z Kocka, Kozienic, Przysuchy, założycielem słynnej dynastii z Ger. Choć na ziemiach polskich było w tamtym czasie około 100 cadyków, Icchak Meir Rothenberg był jednym z najsłynniejszych. Z jego inicjatywy zbudowano dom cadyka zwany czasem pałacem cadyka.

Siedziba powiatu

W latach 1867-1872 Góra Kalwaria jest siedzibą powiatu.

Wzloty i upadki

Góra Kalwaria zostaje pozbawiona praw miejskich

Ciuchcią do cadyka

Początek budowy kolejki Warszawa-Góra Kalwaria. W 1900 roku „Ciuchcia” zawitała do Góry Kalwarii.

Tysiące Żydów – chasydów udających do swoich cadyków w Ger od 1900 roku miało sposobność poprawić znacząco jakość swojej podróży. Hrabia Tomasz Zamojski i Książę Stefan Lubomirski rozpoczęli bowiem inwestycję w kolej z Warszawy (od obecnego Placu Unii Lubelskiej) do Piaseczna a później do Góry Kalwarii. Kolejka została zlikwidowana w 1971 roku.

Otwarcie synagogi

1. Pułk Artylerii Legionów Polskich

W latach 1916-1917 1. Pułk Artylerii Legionów Polskich stacjonuje na terenie Góry Kalwarii.

I znów miasto

Ponowne nadanie praw miejskich Górze Kalwarii.

Szkolenie Koni dla Wojska

W latach 1922-1924 Działalność Ośrodka Szkolenia Koni dla Wojska

Szermierz/Polsport

Powstaje fabryka pana Kulmatyckiego (Szermierz, późniejszy Polsport).

Centralna Szkoła Straży Celnej

Centralna Szkoła Straży Celnej działała w latach 1925-1928.

Centralna Szkoła Straży Granicznej.

Centralna Szkoła Straży Granicznej stacjonowała w Górze Kalwarii w latach 1928-1933.

1. Pułk Artylerii Najcięższej

1. Pułk Artylerii Najcięższej stacjonował na terenie Góry Kalwarii w latach 1934-1939

Bitwa o most na Brzuminie

We wrześniu 1939 roku miała miejsce bitwa o most na Brzuminie.

Śmierć Zygmunta Sajny

17 września 1940 roku miało miejsce morderstwo proboszcza Zygmunta Sajny w Palmirach.

Getto w Górze Kalwarii

W dniach 25-26 luty 1941 roku miała miejsce likwidacja getta w Górze Kalwarii

Powstaje Hortex w Górze Kalwarii